Spurningar og svör varðandi kórónaveiruna (COVID-19)

Hvað er vitað um þessa nýju veiru og faraldurinn á þessu stigi?

Orsök núverandi faraldurs er ný tegund kórónaveiru sem hefur ekki áður greinst í mönnum. Veiran var fyrst nefnt 2019-nCoV en vegna mikils skyldleika við SARS veiruna hefur hún nú hlotið nafnið SARS-CoV-2 og sjúkdómurinn kallast nú COVID-19. Veiran er ekki eins skæð og SARS eða MERS kórónaveirur sem höfðu 10% og 35% dánartíðni, en virðist mun meira smitandi og þessi faraldur hefur nú þegar haft mun meiri áhrif í Kína og á heimsvísu en SARS faraldurinn hafði.

Uppruni veirunnar virðist hafa verið í Wuhan borg í Kína og tengd ákveðnum matarmarkaði í borginni, sem verslaði með lifandi dýr og afurðir ýmissa dýra. Veiran virðist hafa borist úr leðurblökum, trúlega með annan, óþekktan, millihýsil áður en smit barst í menn og loks manna á milli.

Hvað er kórónaveira?
Kórónaveirur eru stór fjölskylda veira sem valda ýmsum sjúkdómum hjá mönnum og dýrum (m.a. fuglum og spendýrum). Kórónaveirur eru þekkt orsök kvefs en þær geta einnig valdið alvarlegri lungnabólgu og jafnvel dauða (aðrir faraldrar voru MERS-sýkingin í Mið-Austurlöndum frá árinu 2012 og SARS sýkingin frá Kína á árunum 2002–2003). SARS og MERS voru minna smitandi en inflúensa, en ollu faröldrum á ákveðnum svæðum og á sjúkrahúsum. Dánartíðni SARS- og MERS-sýkinganna var einnig mun hærri en fyrir inflúensu.

Er til bóluefni gegn nýju kórónaveirunni?
Það er ekkert bóluefni til gegn þessari veiru og því ekki hægt að bólusetja.

Hver eru einkennin?
Einkenni líkjast helst inflúensusýkingu, hósti, hiti, bein- og vöðvaverkir, þreyta o.s.frv. COVID-19 getur einnig valdið alvarlegum veikindum með neðri öndunarfærasýkingum og lungnabólgu, sem koma oft fram sem öndunarerfiðleikar á 4.–8. degi veikinda. 

Er hægt að ruglast á COVID-19 og inflúensu?
Einkenni COVID-19 líkjast helst inflúensusýkingu, hósti, hiti, bein- og vöðvaverkir og þreyta eru algengustu einkennin. Meltingareinkenni (kviðverkir, ógleði/uppköst, niðurgangur) eru ekki mjög áberandi með COVID-19 en þó þekkt, líkt og við inflúensu. Eins og inflúensa getur COVID-19 komið fram í alvarlegum veikindum með neðri öndunarfærasýkingu og lungnabólgu, sem koma oft fram sem öndunarerfiðleikar á 4.–8. degi veikinda.

Hverjir eru í mestri hættu á að fá alvarleg einkenni?
Enn er ekki búið að skilgreina nákvæmlega áhættuhópa m.t.t. alvarlegrar sýkingar. Flestir sem létust á fyrstu vikum faraldursins voru aldraðir og með undirliggjandi sjúkdóma s.s. hjarta- og lungnasjúkdóma, sykursýki eða lifrarsjúkdóma. Á þessari stundu er óvíst hvort ónæmisbælandi meðferð (s.s. sterar, methotrexate eða líftæknilyf) eykur líkur á alvarlegri kórónaveirusýkingu. Lítið virðist vera um alvarlegar sýkingar meðal barna en upplýsingar um sjúkdómsgang hjá börnum eru takmarkaðar enn sem komið er.

Eru barnshafandi konur í sérstakri áhættu?
Engar upplýsingar hafa borist um sérstaka hættu fyrir barnshafandi konur eða hættu á fylgikvillum meðgöngu vegna COVID-19. Engar sérstakar ferðaráðleggingar eru í gildi fyrir barnshafandi konur hvað þetta varðar, aðeins almennar ráðleggingar vegna ferðalaga Opnast í nýjum glugga m.t.t. COVID-19.

Hvaða meðferð er í boði?
Engin sértæk meðferð er þekkt við sjúkdómnum en rannsóknir á ýmsum veirulyfjum hafa farið fram í Kína og er niðurstöðu beðið með eftirvæntingu. Meðferð beinist því enn sem komið er að því að sinna grunnþörfum og einkennum eftir ástandi sjúklings. Almenn aðhlynning getur einnig komið að góðu gagni.

Er hægt að greina nýja kórónaveirusýkingu á Íslandi?
Já. Próf til að greina nýja kórónaveiru er komið í gagnið á sýkla- og veirufræðideild Landspítala. Ekki er mælt með að taka sýni hjá einkennalausum til að leita að COVID-19 en niðurstaða prófsins er yfirleitt neikvæð þar til einkenni koma fram.

Hvað er vitað um smit manna á milli?
COVID-19 smitast á milli einstaklinga. Smitleið er talin vera snerti- og dropasmit, svipað og inflúensa. Það þýðir að veiran getur dreifst þegar veikur einstaklingur hóstar, hnerrar eða snýtir sér og hraustur einstaklingur andar að sér dropum/úða frá þeim veika eða hendur hans mengast af dropum og hann ber þær svo upp að andliti sínu. Ekki hefur verið staðfest að fólk geti verið smitandi áður en einkenni koma fram en sumir fá lítil sem engin einkenni og geta þó verið smitandi. Sjá einnig „Hvað get ég gert til að forðast smit?“

Hver er hættan á frekari útbreiðslu?
Sýkingin hefur verið staðfest í flestum heimsálfum og hefur í sumum tilvikum náð nokkurri útbreiðslu. Reynslan sýnir að viðeigandi smitvarnir eins og handþvottur og að bera pappír fyrir vit við hnerra og hósta sem og sóttkví útsettra einstaklinga og einangrun sjúklinga er árangursríkt við að hefta útbreiðslu. Tilhlýðilegar sóttvarnaráðstafanir í Evrópu munu væntanlega takmarka útbreiðslu til muna.

Hvað er verið að gera á Íslandi?
Enginn einstaklingur hefur greinst með COVID-19 á Íslandi.

• Undirbúningur á Íslandi er samkvæmt viðbragðsáætlun Opnast í nýjum glugga sóttvarnalæknis og almannavarnadeildar ríkislögreglustjóra.
• Leiðbeiningar til heilbrigðisstarfsmanna Opnast í nýjum glugga hafa verið uppfærðar og gefnar út.
• Leiðbeiningar til almennings og ferðamanna um hvernig eigi að nálgast heilbrigðiskerfið Opnast í nýjum glugga ef grunur vaknar um COVID-19 hafa verið gefnar út.
• Á alþjóðlegum flugvöllum Opnast í nýjum glugga og í höfnum Opnast í nýjum gluggalandsins verður unnið samkvæmt sérstökum viðbragðsáætlunum.
• Heilbrigðisstofnanir hafa verið hvattar til að uppfæra sínar viðbragðsáætlanir.
• Ekki er ástæða til að setja á til ferðabann til eða frá Íslandi en ferðamenn Opnast í nýjum gluggaeru hvattir til að sleppa ónauðsynlegum ferðalögum til áhrifasvæða COVID-19 og huga vel að sýkingavörnum á ferðalögum almennt.
• Ekki hefur verið talin ástæða til að skima farþega á flugvöllum hér á landi, en upplýsingum um COVID-19 og hvernig eigi að nálgast heilbrigðiskerfið vegna veikinda er dreift til ferðalanga með ýmsum leiðum.
• Íbúar landsins sem snúa heim frá áhættuvæðum og aðrir sem gefa sig fram sem nýkomna frá áhættusvæðum eru beðnir um að viðhafa sóttkví í 14 daga eftir að farið var frá áhættusvæði.

Af hverju er Íslendingum ráðlagt að fara í sóttkví eftir að hafa verið á áhættusvæði Opnast í nýjum glugga, en ferðamönnum sem hingað koma frá Kína/áhættusvæðum ekki?

• Þeir sem eru búsettir á Íslandi og eru þátttakendur í íslensku samfélagi er hættara við að smita út frá sér hér á landi ef þeir veikjast heldur en ferðamenn. Þetta gildir bæði um íslenska ríkisborgara og erlenda sem eru búsettir hér.
• Ef erlendir ríkisborgarar sem eru hér á ferðalagi gefa sig fram vegna veikinda eða tengsla við veika einstaklinga með COVID-19 verða þeir einnig settir í einangrun eða sóttkví.
• Hingað eru ekki bein flug frá áhrifasvæðum í Asíu og ekki er til staðar kerfi sem getur rakið ferðir fólks eftir farþegalistum flugvéla. Þessi mál hafa verið í athugun. Nú þegar áhrifa COVID-19 er farið að gæta á svæðum í Evrópu þaðan sem beinar flugsamgöngur eru við Ísland þarf að endurmeta stöðuna.

Stendur til að loka landinu fyrir ferðamönnum?
Sóttvarnalæknir, í samráði við stjórnvöld, hefur vald til að beita ýmsum ráðum til að sporna við útbreiðslu farsótta, skv. sóttvarnalögum Opnast í nýjum glugga. Afar mikilvægt er að sóttvarnaviðbrögð séu í samræmi við áhættumat og vega þarf áhrif viðbragða á móti áhrifum farsóttarinnar. Sóttvarnalæknir, almannavarnir og heilbrigðisráðherra hafa ákveðið að ekki sé ástæða til að loka landinu nú. Mögulegt er að smit berist hingað með ferðamönnum en reynsla annarra Evrópulanda hefur sýnt að mesta smithættan er frá einstaklingum með náin tengsl við íbúa landsins, þ.e. öðrum íbúum landsins sem smitast hafa af COVID-19 með einhverjum hætti. Ef landinu er lokað komast Íslendingar sem staddir eru erlendis ekki heim og öll aðföng og útflutningur stöðvast. Möguleikinn á þessu úrræði er í stöðugri endurskoðun í samræmi við áhættumat á hverjum tíma.

Af hverju er ekki skimun fyrir kórónaveirunni á flugvellinum hér?
Ekki er hægt að leita að veirunni hjá einkennalausum ferðalöngum þar sem hún finnst ekki í vessum fyrr en einkenni koma fram. Hitamælingar og spurningalistar til farþega frá sýktum svæðum hafa verið notaðir í fyrri faröldrum með litlum sem engum árangri. Sóttkví þeirra sem hafa verið á áhættusvæðum Opnast í nýjum gluggaog leit að veirunni ef einkenni koma fram er mun vænlegri til árangurs. Veikir einstaklingar og einstaklingar sem hafa umgengist veika einstaklinga eru einnig hvattir til að gefa sig fram til að þeir geti fengið læknishjálp og ráð um hvernig þeir geta takmarkað smithættu til annarra. 

Hvað get ég gert til að forðast smit?
Góð handhreinsun er mikilvægasta ráðið fyrir heilbrigða til að forðast smit. Handþvottur með vatni og sápu er æskilegastur ef hendur eru óhreinar, en hendur sem virðast hreinar en hafa komið við sameiginlega snertifleti s.s. hurðahúna, eða tekið við hlutum úr annarra höndum s.s. peningum eða greiðslukortum má hreinsa með handspritti. Rétt er að forðast náið samneyti við einstaklinga sem eru með almenn kvefeinkenni, hnerra eða hósta. Grímur nýtast best þegar þeir sem eru veikir nota þær en einnig þegar náið samneyti er óhjákvæmilegt, s.s. fyrir heilbrigðisstarfsmenn eða viðbragðsaðila í samfélaginu þegar þeir hlúa að veikum. Við þrif eftir aðra, s.s. í veitingasölum eða á almenningssalernum ætti að nota einnota hanska en mikilvægt er að taka af sér hanska þegar slíkum verkum er lokið og þvo vel hendur. Sjá nánar hér.

Hvað þýðir að vera útsettur fyrir COVID-19 smiti?
Einstaklingur sem hefur umgengist veikan einstakling með COVID-19 hefur verið útsettur. Með því er átt við að hafa verið innan við 1–2 metra frá veikum einstaklingi meðan hann var með hósta eða hnerra, eða hafa snert hann, sofið í sama rúmi, dvalið í sama húsnæði eða verið í sama farartæki. Heilbrigðisstarfsmenn sem sinna sjúklingum með COVID-19 hafa líka mögulega verið útsettir, en notkun hlífðarbúnaðar við slík störf minnkar verulega smithættu. Einkenni COVID-19 koma fram innan 14 daga frá smiti, svo aðeins þeir sem hafa verið útsettir innan 14 daga eru álitnir í hættu á að veikjast. Ferðamenn geta verið útsettir fyrir veirunni án þess að vita af því og þess vegna er mælt með sóttkví þeirra sem hafa verið á há-áhættusvæðum þótt þeir viti ekki til að hafa umgengist veikan einstakling

Er munur á sóttkví og einangrun?
Sóttkví er notuð þegar einstaklingur hefur mögulega smitast af sjúkdómi en er ekki ennþá veikur (er einkennalaus). Einangrun á við sjúklinga með einkenni sjúkdóms. Hvort sem um sóttkví eða einangrun er að ræða þarf að takmarka umgengni við annað fólk, sjá nánar í leiðbeiningum til einstaklinga í sóttkví Opnast í nýjum gluggaeða einangrun Opnast í nýjum glugga. Heimild sóttvarnalæknis til að grípa til slíkra ráðstafana er lögð fram í 12. grein sóttvarnalaga Opnast í nýjum glugga.

Hægt er að hafa samband við Rauða krossinn varðandi aðföng eftir þörfum. Allir sem staddir eru hér á landi en þurfa að vera í sóttkví eða einangrun í heimahúsi geta haft samband við Hjálparsíma Rauða krossins í símanúmerinu 1717 eða á netspjalli á www.1717.is Opnast í nýjum glugga. Þar er hægt að óska eftir aðstoð, leita stuðnings, fá upplýsingar og ræða við einhvern í trúnaði. Hjálparsíminn er opinn allan sólarhringinn og númerið er gjaldfrjálst.

Ég hef verið útsett(ur) fyrir COVID-19 smiti, hvað á ég að gera?
Smithætta hérlendis er hverfandi sem stendur því veiran hefur ekki greinst hér enn. Ef þú hefur verið á ferðalagi undanfarna 14 daga á svæðum þar sem sjúkdómurinn hefur komið upp Opnast í nýjum glugga eða á einhvern hátt komist í snertingu við einstakling með sjúkdóminn, en hefur engin einkenni sjúkdómsins nú, er þér bent á að hafa samband við vaktsíma Læknavaktarinnar í 1700 eða þína heilsugæslustöð til að fá nánari leiðbeiningar um smitgát og eftirlit. Sóttvarnalæknir mælist til að þú haldir þig heima í 14 daga eftir að þú fórst frá helstu áhættusvæðum Opnast í nýjum glugga, Sjá leiðbeiningar um sóttkví Opnast í nýjum glugga.

Ég hef verið útsett(ur) fyrir COVID-19 smiti og er að veikjast, hvað á ég að gera?
Smithætta hérlendis er hverfandi sem stendur því veiran hefur ekki greinst hér enn. Ef þú hefur verið á ferðalagi undanfarna 14 daga á svæðum þar sem sjúkdómurinn hefur komið upp eða á einhvern hátt komist í snertingu við einstakling með sjúkdóminn, og þú hefur einkenni sem gætu tengst COVID-19 er þér bent á að hafa samband við heilsugæsluna þína eða Læknavaktina í síma 1700 til að fá nánari leiðbeiningar um smitgát og eftirlit. Ef um neyðartilvik er að ræða, hringið í 112.

Munið að nefna ferðasögu m.t.t. COVID-19 í samskiptum við heilbrigðisþjónustuna og 112. Ekki fara á sjúklingamóttöku, heilsugæslu, Læknavakt eða sjúkrahús án þess að hafa látið vita af þér fyrirfram. Meðan þú bíður niðurstöðu læknisskoðunar og/eða rannsókna getur verið gagnlegt að fara eftir leiðbeiningum fyrir einstaklinga í einangrun Opnast í nýjum glugga. Ef samskipti við aðra eru óhjákvæmileg er rétt að vera með grímu fyrir andlitinu eða að lágmarki nota bréf fyrir munn og nef við hósta og hnerra.

Get ég smitast af COVID-19 við að opna vörusendingar frá Kína?
Nei.

(Heimild: Embætti landlæknis. Sótt af vef þess 28.2.2020)